سوال/هدف
بیماران آلرژی در منطقهٔ کاشان به چه حساسیت دارند؟ تاکنون بررسی سیستماتیک گردهٔ گیاهان در خاورمیانه انجام نشده است. شناخت سیستماتیک این گرده‌ها در منطقهٔ کاشان گام اول در شناخت این بیماری است. گام‌های بعدی تولید تستر این گرده‌ها و سپس داروی رفع آلرژی ناشی از گیاهان است. به‌علاوه، انجام این طرح در کاشان کشور را برای اجرای همین طرح در تمام نقاط ایران آماده می‌کند.
آلرژی‌های استنشاقی یکی از مهمترین عوامل حساسیت‌های تنفسی و بیماری‌هایی چون رینیت و آسم آلرژیک‌اند که گردهٔ گیاهان و درختان از مهمترین علل آنها تلقی می‌شوند. با افزایش انواع آلاینده‌های زیست‌محیطی در هوا حساسیت‌های بیشتری نسبت به این‌گونه عوامل در فصل‌های مختلف گزارش شده است. حساسیت‌های مشاهده‌شده در دورهٔ گرده‌افشانی به شدت در کیفیت زندگی بیماران اثر می‌گذارد. از جمله درمان این بیماران زمان‌بر و پرهزینه است و مستلزم آگاهی‌رسانی و فرهنگ‌سازی عمومی است. علاوه بر این، در ایران دسترسی به داروهای کمیاب نیز صرفاً به صورت بسیار محدود و از طریق برخی نهادهای تخصصی امکان‌پذیر است. از این‌رو در عمل، درصد بسیار کمی از بیماران تحت درمان قرار می‌گیرند که این هم سلامت جامعه را به مخاطره می‌اندازد و هم بار مالی قابل توجهی به جامعه وارد می‌کند. دوری از منابع حساسیت (یعنی گرده‌ها) که نوع و شدت آن در افراد مختلف بسیار متنوع است موثرترین شیوهٔ درمان توصیه شده است.
سابقهٔ طرح
در دو دههٔ گذشته، تهیهٔ تقویم گرده‌های آلرژی‌زا در هر منطقه برای مقابله با بیماری رینیت و آسم آلرژیک در رفع یا تسکین بیماری‌های تنفسی جمعیت بومی ناشی از این آلرژن‌ها بسیار موثر بوده است. از این طریق، بیماران با انتخاب و دوری از محیط آلرژی‌زا از تماس با گرده‌ها اجتناب می‌کنند، شرایط زندگی خود را به خوبی ارتقا می‌دهند، و شرایط زندگی خود را با حساسیت خود سازگار می‌کنند.
مطالعهٔ این نوع گرده‌ها نه تنها در شناسایی طرق مختلف درمان آلرژی و شرایط خاص آن مؤثر است، بلکه به شدت مورد علاقهٔ دیرین‌شناسان و متخصصان تاریخ محیط زمین قرار گرفته است. علت این علاقه سختی خاص پوستهٔ گرده‌ها، و حفظ‌شدگی طولانی مدت آنها در رسوبات است که اجازه می‌دهد از آنها برای بازسازی تغییرات دیرینه محیطی و فهم بهتر تاریخ تکاملی گیاهان استفاده کرد. از این‌رو است که گرده‌شناسی به موضوعی چند رشته‌ای در زمینهٔ علوم زمین و حیات تبدیل شده است.
مدرسهٔ زمین و حیات اندیشگاه کاشان به همین دلیل مطالعه در این موارد را با تهیهٔ طرح تقویم گرده‌ها در شهر کاشان شروع کرده است.
روش
در فاز اول این پروژه، پس از جمع‌آوری سیستماتیک، شناسایی و شمارش گرده‌ها، فراوانی گرده‌ها در هوا را به‌صورت تقویمی هفتگی تهیه خواهد شد و دراختیار شهرداری کاشان قرار خواهد گرفت تا به کمک دانشگاه علوم پزشکی به‌طور منظم وضعیت گرده‌ها را در شهر به اطلاع عموم مردم برسد و از این طریق در پیشگیری از آلرژی به بخش سلامت شهر کمک کند. این‌گونه مطالعات و انتشار نتیجهٔ آن در بسیاری کشورهای صنعتی هم‌اکنون رایج است. پس از تجربۀ این طرح در کاشان می‌توان به سهولت آن را به شهرهای دیگر ایران نیز گسترش داد.
چگونگی اجرا در کاشان و به کارگیری نتایج آن
مؤسسهٔ مطالعات پیشرفته سعیدی، با همکاری دانشگران و کارشناسان موسسهٔ محیط زیست و تنوع زیستی مدیترانه در فرانسه، پژوهشکدهٔ آب و توسعهٔ پایدار دانشگاه کاشان، دانشگاه علوم پزشکی کاشان؛ و باغ گیاه‌شناسی کاشان، شناسایی و نمونه‌گیری گرده‌ها را برای تهیه تقویم گرده‌های گیاهی آلرژی‌زا در دشت کاشان آغاز کرد. از تیرماه ۱۳۹۵ به این منظور، در نخستین اقدام، ساماندهی آماری اطلاعات پزشکی ده سالهٔ خانم دکتر حیدرزاده از دانشگاه علوم پزشکی کاشان شروع شده است. هم‌زمان ساخت هفت ظرف مخصوص نمونه‌گیری را آغاز کرده، تعیین مکان و نصب آنها با توجه به تنوع اقلیمی کاشان (کویری، کوهپایه و کوهستانی)، و آموزش افراد برای نمونه‌گیری مستمر از گرده‌ها شروع شد. این نمونه‌گیری‌ها تا سال آینده به صورت هفتگی ادامه خواهد یافت. سپس، با توجه به داده‌های آماری درمانی دکتر حیدرزاده، به بررسی پوشش‌های گیاهی منطقهٔ شهر کاشان و اطراف پرداخته و چرخهٔ تولید گرده‌های بیماری‌زا با توجه به داده‌های گیاه‌شناسی موجود و تطبیق پوشش‌های مربوطهٔ منطقه بررسی خواهد شد تا تقویم گرده‌ای با تقویم زیستی گیاهان کاشته‌شده و طبیعی منطقه مقایسه شود. در نهایت با بررسی دقیق‌تر داده‌های درمانی، تقویم گردهٔ کاشان تهیه و اعلام خواهد شد تا در اختیار بیماران و گردشگران و اهالی کاشان قرارگیرد. توصیه‌های اصلاحی گیاهان فضای سبز شهری در آینده در دستور کار قرار خواهد گرفت.
همکاران
- حسین بتولی، رئیس باغ گیاه‌شناسی کاشان؛
- مرتضی جمالی، مؤسسه محیط زیست و تنوع زیستی مدیترانه، مارسی، فرانسه (مشاور طرح)؛
- مرضیه حیدرزاده، فوق تخصص ایمینولوژی، دانشگاه علوم پزشکی کاشان؛
- الهام محلوجی، دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی شیمی؛
- محمدرضا مزدیانفرد، رئیس پژوهشکدهٔ آب و توسعهٔ پایدار، دانشگاه کاشان (مجری طرح).