Karkas Eco-Climatic Observatory
پیشگفتار
در ده‌های اخیر، در نقاط مختلف دنیا، دانشگران علوم زیست‌محیطی در تلاش‌اند با تأسیس ایستگاه‌های تحقیقاتی که در آنها به بررسی و پایش واکنش اکوسیستم‌های طبیعی به تغییرات اقلیمی می‌‌‌پردازند، به درک بهتری از چگونگی عملکرد این اکوسیستم‌ها و نیز پیش‌بینی روند کنونی گرمایش زمین و اثرات آن بر تنوع زیستی بپردازند. به‌عنوان مثال می‌توان از شبکه جهانی موسوم به GLORIA نام برد که در آن گیاهان مناطق آلپی مورد پایش دائمی قرار گرفته و دینامیک آنها در ارتباط با تغییر پارامترهای اقلیمی بررسی می‌شود. گیاهان آلپی با توجه به حساسیت بالای خود به کوچکترین نوسانات دمایی از مناسب‌ترین اکوسیستم‌ها برای پایش‌های اکوکلیماتیک به شمار می‌روند. از طرف دیگر، با توجه به عدم قطعیت سناریوهای مختلف آب و هوایی و نتایج بسیار متفاوتی که این سناریوها در اختیار دانشگران می‌گذارد، در سال‌های اخیر، دانشگران به ایجاد نسل جدیدی از ایستگاه‌های پژوهشی پرداخته‌اند که در آنها پارامترهای خروجی مدل‌های آب و هوایی مختلف به صورت مصنوعی کنترل و بازسازی شده و واکنش یک اکوسیستم طبیعی به آنها مورد بررسی و تجزیه تحلیل قرار می‌گیرد. به عنوان نمونه، اگر سناریویی بارندگی کمتر و دمای کمتر پیش‌بینی کند، با ایجاد چتر مصنوعی درصد تعریف شده‌ای از بارندگی از روی اکوسیستم حذف می‌شود تا از تابش خورشید کاسته شود و بتوان واکنش اکوسیستم کنترل‌شده نسبت به اکوسیستم دست‌نخورده را به این تغییر با هم مقایسه کرد. نمونه‌ای از این ایستگاه‌ها در جنوب فرانسه در قالب یک شبکه به‌نام CLIMED در حال بررسی اکوسیستم‌های نیمه‌خشک مدیترانه‌ای به تغییرات اقلیمی آینده است. هرچند این شبکه‌ها در اروپا و حوضهٔ مدیترانه در حال گسترش است، هیچ نمونه‌ای از آنها در حال حاضر در خاورمیانه موجود نیست.
هدف
این پروژه دومین گام برای تأسیس یک ایستگاه پایش اقلیمی و اکولوژیکی در فلات ایران است که آن را رصدگاه اکوکلیماتیک کرکس (Karkas Eco-Climatic Observatory) نام‌گذاری می‌کنیم. رصدگاه اکوکلیماتیک کرکس در نزدیکی رصدخانهٔ ملی ایران رصدگاه اکوکرکس در نزدیکی قلهٔ گرگش احداث خواهد شد که یکی از مرتفع‌ترین قله‌های رشته کوه‌های کرکس در ایران مرکزی به شمار می‌رود (شکل ۱).
شکل ۱. بالا: نقشه زیست‌جغرافیایی جنوب باختری آسیا و موقعیت جغرافیایی کوه‌های کرکس (حرف K)، مکان تأسیس رصدگاه. IT2 غنی‌ترین زیرمنطقه زیست‌جغرافیایی ایرانی تورانی است.پایین سمت چپ: دشت ویشان در ارتفاع ۲۸۰۰ متری که به شدت با چرای دام تخریب شده است. پایین سمت راست: پوشش بالشتکی اطراف قلهٔ گرگش (۳۶۰۰ متر).
هدف از احداث این رصدگاه شناخت چگونگی تأثیر تغییرات آب و هوایی بر تنوع زیستی و عملکرد اکوسیستم‌های مناطق کوهستانی خاورمیانه است. ایدهٔ اصلی این طرح از ایستگاه مشابهی در جنوب فرانسه گرفته شده است به نام O3HP که هدف آن بررسی واکنش اکوسیستم جنگل‌های بلوط مدیترانه‌ای به تغییرات آب و هوایی است. تجربهٔ پروژهٔ (O3HP) نشان داده است که تأسیس چنین ایستگاه‌‌هایی می‌تواند باعث گرد هم آمدن دانشمندان علوم مختلف همچون علوم زمین، اخترفیزیک، اکولوژی، و هواشناس بشود. ویژگی‌های آب و هوایی، اکولوژیکی و تنوع زیستی قلهٔ گرگش، مکان تأسیس رصدخانهٔ ملی ایران، آن را جایگاهی ایده‌آل برای این ایستگاه پژوهشی ساخته است.
روش و چگونگی اجرا
این پروژه سه هدف اصلی را پی‌گیری خواهد کرد که در نهایت به هدف اصلی پروژه یعنی تأسیس ایستگاه اکوکرکس و شناخت ویژگی‌های عمدهٔ اکولوژیکی و آب و هواشناختی آن منتهی خواهد شد. این سه هدف کوتاه‌مدت در مدت زمان ۱۸ ماههٔ پروژه به نتیجه خواهد رسید. با این‌حال اهداف بلند مدت پروژه نیز از سال دوم بعد از احداث ایستگاه دنبال خواهد شد.
اکوکرکس نخستین ایستگاه دائمی پایش اثر تغییرات آب و هوایی روی تنوع زیستی و عملکرد اکوسیستم‌های کوهستانی در خاورمیانه خواهد بود. این ایستگاه تمامی ظرفیت‌های لازم برای پیوستن به شبکه‌های منطقه‌‌ای و بین‌المللی پایش اکوکلیماتیک و ایستگاه‌های آزمایشی را داراست. هدف از تأسیس دستهٔ دوم ایستگاه‌ها (آزمایشی) که در منطقهٔ مدیترانه در حال ایجاد و توسعه هستند، بررسی سناریوهای مختلف پیش‌بینی‌شدهٔ آب و هوایی بر تنوع زیستی و عملکرد اکوسیستمی است. در حال حاضر، هدف از پروژه اکوکرکس تعیین ویژگی‌های آب و هوایی، تنوع گیاهی و جانوری (فون حشرات)، فیزیکوشیمی و میکروبیولوژی خاک در مجاورت رصدخانه است. با وجود این، در آیندهٔ نزدیک این ایستگاه می‌تواند برای پژوهش‌های مکمل همچون مطالعهٔ جنبه‌های دیگر تنوع زیستی (پرندگان، ریزنرمتنان …)، چرخهٔ کربن، دینامیک مواد غذایی و بسیاری دیگر از پارامترهای اکولوژیکی و برهم‌کنش آنها با تغییرات اقلیمی دیگر به کار رود.
همکاران
مؤسسات فرانسوی:
- مؤسسهٔ پژوهش‌های اکولوژی و تنوع زیستی مدیترانه (IMBE)، دکتر مرتضی جمالی(سرپرست فرانسوی)؛دکتر آن ماری فارنه، دکتر فردریک مدای.
- مرکز پژوهشی و آموزشی اروپایی علوم زمین (CEREGE)، دکتر ونسان مورون؛
- مؤسسهٔ ملی پژوهش‌های کشاورزی فرانسه (INRA)، دکتر سوفی کورنو.
مؤسسات ایرانی:
- اندیشگاه دانشگاه کاشان، دکتر رضا منصوری(سرپرست ایرانی)؛
- پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، دکتر عبدالمجید نادری بنی، دکتر حمید لاهیجانی؛
- دانشگاه تهران، دکتر حسین آخانی.